De vrijheid om alles te tolereren kan ons uiteindelijk vrijheid kosten

Ik herinner me nog een gesprek tijdens een familiediner, jaren geleden. Mijn oom, een uitgesproken man met sterke meningen, hield een vurige toespraak over vrijheid van meningsuiting. “Iedereen moet alles kunnen zeggen,” stelde hij, zijn glas wijn krachtig neergezet. “Als je grenzen gaat stellen, beperk je de vrijheid van iedereen.” Als jongvolwassene worstelde ik met een antwoord. Zijn argument klonk logisch, en toch voelde ik dat er iets niet klopte. Het duurde jaren voordat ik de woorden van Karl Popper tegenkwam, de filosoof die de paradox van tolerantie formuleerde. Zijn theorie gaf woorden aan dat ongemakkelijke gevoel: tolerantie zonder grenzen vernietigt zichzelf.

Wat houdt de paradox van tolerantie in?

Popper’s paradox is op het eerste gezicht eenvoudig: in een onbeperkt tolerante samenleving kunnen intolerante ideeën de ruimte krijgen om tolerantie zelf te vernietigen. Stel je voor dat een groep extremisten de vrijheid krijgt om hun onverdraagzame ideologieën te promoten. Ze mogen vrij spreken, maar hun boodschap van haat en uitsluiting wint aan invloed. Op een gegeven moment wordt tolerantie door intolerantie verdrongen. Dit klinkt misschien abstract, maar de kern ervan is overal om ons heen zichtbaar. Ik zag het bijvoorbeeld gebeuren in een vriendengroep toen een nieuwe collega zich bij onze borrels aansloot.

Hij bracht een bepaalde energie met zich mee: scherpe opmerkingen, subtiele beledigingen die werden afgedaan als “maar een grapje.” In het begin lachten we het weg. Niemand wilde de sfeer bederven. Maar al snel merkte ik hoe anderen zijn gedrag begonnen te spiegelen. De toon in de groep werd harder, cynischer. Wat ooit een veilige en vrolijke omgeving was, veranderde in een competitieve arena waarin iedereen op zijn hoede was. Pas later realiseerde ik me hoe belangrijk het is om intolerantie in een vroeg stadium te herkennen en aan te pakken.

Stilte is medeplichtigheid

Grenzen stellen aan intolerantie is niet eenvoudig. Het vraagt om moed, vooral in sociale situaties waarin confrontaties al snel worden gezien als lastig of dramatisch. Tijdens een van die borrels maakte de collega opnieuw een scherpe opmerking die iemand zichtbaar kwetste. De ongemakkelijke stilte die volgde, werd onverwacht doorbroken door een van mijn vrienden. Hij keek de collega aan en zei met een rustige, maar directe toon: “Ik vind dit niet oké. Dit soort opmerkingen doen echt iets met de sfeer, en dat zou niet hoeven.” De spanning was voelbaar, maar wat erna gebeurde, verraste me.

Later spraken anderen mijn vriend aan om te zeggen hoe opgelucht ze waren dat iemand eindelijk iets had gezegd. Het leek alsof zijn woorden de lucht hadden geklaard. Wat die avond duidelijk werd, is dat stilte vaak als medeplichtigheid wordt geïnterpreteerd. Door niets te zeggen, geef je impliciet toestemming, of dat nu je bedoeling is of niet.

Dit inzicht geldt niet alleen in sociale kringen, maar ook in bredere maatschappelijke kwesties. Wanneer we intolerante ideeën de ruimte geven zonder weerstand, winnen ze aan kracht en normaliteit. Tolerantie vraagt daarom om meer dan passiviteit; het vraagt om moedige actie, zelfs al komt die soms van onverwachte plekken.

De lange schaduw van wegkijken

Het gevaar van tolerantie voor intolerantie reikt verder dan ongemakkelijke gesprekken of een veranderde groepsdynamiek. Het kan destructieve patronen versterken. Ik denk aan een vriendin die jaren geleden in een giftige relatie zat. Haar partner maakte constant kleinerende opmerkingen, subtiel genoeg om aan de buitenwereld te ontsnappen, maar vernietigend voor haar zelfvertrouwen. Als vriendengroep zagen we het gebeuren, maar we hielden ons stil. Niemand wilde zich bemoeien. Pas veel later, toen de relatie al geëindigd was, vertelde ze hoe alleen ze zich had gevoeld. “Jullie zagen het toch?” vroeg ze me eens, met tranen in haar ogen. “Waarom zei niemand iets?”

Dat moment raakte me diep. Het liet zien hoe ons gebrek aan actie haar had geschaad. Tolerantie voor schadelijk gedrag, zelfs met de beste bedoelingen, kan uiteindelijk veel kwaad doen. Popper’s paradox is in zulke situaties niet slechts een filosofisch concept, maar een harde realiteit. Het toont hoe belangrijk het is om in te grijpen, zelfs als dat ongemakkelijk is.

Actie ondernemen zonder te onderdrukken

Een van de meest fascinerende aspecten van Poppers theorie is dat hij niet oproept tot censuur of repressie. Integendeel, hij pleit voor waakzaamheid en het stellen van grenzen. Hij benadrukt dat intolerantie niet mag worden onderdrukt zolang het zich beperkt tot woorden en ideeën. Pas wanneer intolerante ideeën leiden tot daden die de vrijheid van anderen bedreigen, is het tijd voor ingrijpen. Maar hoe pas je dit toe in het dagelijks leven?

Ik probeer nu bewust een balans te vinden. Bij familie, vrienden of collega’s probeer ik ruimte te geven aan verschillende standpunten, maar ik grijp ook in als gesprekken verzanden in onverdraagzaamheid. Bijvoorbeeld toen een familielid onlangs begon over “onze cultuur beschermen” tegen bepaalde bevolkingsgroepen. In plaats van direct te reageren met een felle tegenwerping, stelde ik vragen. “Wat bedoel je precies? Hoe zou je dat willen aanpakken?” Dit dwong hem om zijn standpunt verder uit te werken en maakte de onderliggende vooroordelen zichtbaar, zonder dat het gesprek volledig escaleerde. Soms is de kracht van tolerantie niet het vermijden van confrontatie, maar het slim sturen ervan.

Grenzen bewaken en de paradox van tolerantie toepassen in het dagelijks leven

Terugkijkend op die gesprekken met mijn oom, zie ik nu in dat zijn idee van totale vrijheid een romantische illusie was. Vrijheid is niet grenzeloos, maar een kwetsbaar evenwicht tussen ruimte en verantwoordelijkheid. Karl Popper’s paradox van tolerantie herinnert ons eraan dat echte tolerantie actief moet worden beschermd, vooral wanneer intolerantie dreigt te overheersen.

Dit principe geldt niet alleen in politieke discussies, maar ook in ons dagelijks leven. Grenzen stellen is geen teken van zwakte, maar juist een daad van zorg – voor jezelf, voor anderen en voor de samenleving waarin je leeft. In een tijd waarin het publieke debat vaak wordt gedomineerd door extreme meningen, of dat nu is in Nederland of in de Verenigde Staten waar leiders zoals Trump en techmagnaten zoals Elon Musk de toon bepalen, is het belangrijk om te blijven staan voor wat echt telt: een samenleving die recht doet aan iedereen.

Zoals een goede vriend me ooit zei: “Als je nergens voor staat, val je voor alles.” Die woorden zijn vandaag de dag actueler dan ooit. Grenzen bewaken betekent verantwoordelijkheid nemen – niet uit afwijzing, maar uit zorg voor de wereld die we samen willen vormgeven. Dat is geen romantisch ideaal, maar een noodzakelijke werkelijkheid.